Μια έκθεση με πίνακες που μπορείς να μυρίσεις
Πρόσφατα, με αφορμή το κέικ μας με φράουλες και χαμομήλι, σας μίλησα για έναν από τους αγαπημένους μου πίνακες, τις αγριοφράουλες του Adriaen Coorte (1705). Το μικροσκοπικό αυτό αριστούργημα βρίσκεται στο μουσείο Mauritshuis της Χάγης, μια πραγματικά ξεχωριστή πινακοθήκη που διαθέτει μια μοναδική στον κόσμο συλλογή έργων τέχνης. Έχει μάλιστα ειδικό ενδιαφέρον για εμάς τους σκληροπυρηνικούς foodies, αφού φιλοξενεί πολλές πρωτοκλασάτες νεκρές φύσεις της Ολλανδικής Χρυσής Εποχής οι οποίες απεικονίζουν τρόφιμα. Στο ταξίδι μου εκεί, το 2017, είδα μια εκπληκτική έκθεση με τίτλο Slow Food, αφιερωμένη αποκλειστικά σε έργα που απεικονίζουν φαγητό. Καταλαβαίνετε φαντάζομαι για τι πράγμα μιλάμε: πλουσιοπάροχα στρωμένα τραπέζια, τεράστια κεφάλια τυρί, καράφες με κρασί. Καρβέλια ψωμί, γινωμένα τσαμπιά σταφύλια, ανοιγμένα όστρακα πλάι σε μισοξεφλουδισμένα λεμόνια. Και πάει λέγοντας.
Πρόσφατα, λοιπόν, στο ίδιο μουσείο εγκαινιάστηκε μια πρωτοποριακή έκθεση, στην οποία μπορείς όχι μόνο να δεις τα εκθέματα, αλλά και να τα μυρίσεις!
Η έκθεση, με τίτλο Fleeting – Scents in Colour, σε συνδυασμό με τα έργα τέχνης, περιλαμβάνει και αληθινές μυρωδιές, οι οποίες απελευθερώνονται στον αέρα μέσω αυτόματων μηχανημάτων. Ο επισκέπτης, πατώντας ένα ειδικό πεντάλ τοποθετημένο μπροστά από τον κάθε πίνακα, οσμίζεται χαρακτηριστικές μυρωδιές που τον/την μεταφέρουν στην Ολλανδία του 17ου αιώνα: καθαρά κλινοσκεπάσματα, τα μπαχαρικά ενός μπακάλικου, τα χωράφια στα οποία απλώνονταν τα υφάσματα για να αποστειρωθούν στον ήλιο, και -ίσως το πιο ενδιαφέρον από όλα- τη μυρωδιά των καναλιών. Πρόκειται για μια ευρύτερη παρουσίαση των οσμών στην τέχνη του 17ου αιώνα, αλλά και τον ρόλο που παίζουν οι μυρωδιές στη διαδικασία της διήγησης μιας ιστορίας και την αισθητηριακή αντίληψή μας γενικότερα. Στην έκθεση παρουσιάζονται συνολικά περίπου 50 πίνακες, σχέδια, χαρακτικά και αντικείμενα, μέσω των οποίων οι επισκέπτες μπορούν να μάθουν πληροφορίες για τις μυρωδιές, την υγεία και την υγιεινή κατά τον 17ο αιώνα.
Ο επισκέπτης μπορεί να σταθεί μπροστά σε πίνακες, όπως αυτός του Jan Van der Heyden (φωτογραφία κάτω), και να μυρίσει τα κανάλια του Άμστερνταμ. Μπορεί να μυρίσει επίσης τα φρεσκοπλυμένα σεντόνια στο έργο του Pieter de Hooch “Εσωτερικό με γυναίκες πλάι σε ιματιοθήκη” (1663, βλ. κάτω). Μπαχαρικά όπως το πιπέρι και η κανέλα, συσχετίζονται με τον πίνακα του Willem van Mieris’s “Το μαγαζί του μπακάλη”. Το πιο ενδιαφέρον, βέβαια, για εμένα έκθεμα είναι ο πίνακας του Abraham Mignon του 1670, με τίτλο “Νεκρή φύση με λουλούδια και φρούτα”. Η οσφρητική υποβολή εδώ είναι τόσο έντονη που είναι σχεδόν προφανές ότι ο ζωγράφος ήθελε ο θεατής να μπορεί να το μυρίσει. O Mignon συνδύασε μια πληθωρική αγκαλιά λουλούδια μαζί με παραγινωμένα βερίκοκα, στα οποία έχουν κάνει επιδρομή μυρμήγκια και ποντικάκια, ενώ το πιο ελκυστικό στοιχείο του έργου είναι μάλλον το πεπόνι που είναι κομμένο και ανοιγμένο κάτω δεξιά και μας προσελκύει με το γλυκό άρωμά του.
Αλλά γιατί σας τα λέω όλα αυτά;
Γιατί η αίσθηση της όσφρησης, είναι εξαιρετικά σημαντική: για την επιβίωσή μας, για την κοινωνική μας ζωή, για την προσωπική απόλαυσή μας. Σε όλη τη διάρκεια της πανδημίας ακούμε πως ένα από τα πιθανά συμπτώματα της νόσου είναι η απώλεια της γεύσης και της οσμής. Μάλιστα, σε μερικούς από τους νοσούντες αυτές διαρκούν για μήνες μετά την αποθεραπεία, ενώ για κάποιους δυστυχώς δεν έχουν επανέλθει καθόλου μέχρι τώρα. Ως σεφ, η ιδέα οτι μπορεί να χάσω την αίσθηση της οσμής με τρομοκρατεί. Εκτός του ότι θα ήταν καταστροφικό για τη δουλειά μου, θα έπληγε ανεπανόρθωτα την αίσθηση του εαυτού μου. Η πιο σημαντική όμως, και ίσως η πιο περίπλοκη λειτουργία της όσφρησης, είναι ο τρόπος με τον οποίο ος εγκέφαλός μας είναι φτιαγμένος να συσχετίζει μυρωδιές με τις αναμνήσεις μας και όλα τα συναισθήματα που τις συνοδεύουν. Σκεφτείτε πρόχειρα-πρόχειρα μερικές κλασικές τέτοιες αναφορές από έργα της λογοτεχνίας που σχετίζονται με τη μυρωδιά: οι περίφημες μαντλέν του Μαρσέλ Προυστ ή η γαζία της μητέρας του Νίκου Καζαντζάκη.
H έκθεση στο Mauritshuis δεν είναι η πρώτη φορά που παρουσιάζονται σε εικαστική έκθεση μυρωδιές. Ο Marcel Duchamp χρησιμοποιήσε τη μυρωδιά του φρέσκου καφέ ως ένα universal wake-up call στην Διεθνή έκθεση σουρεαλισμού το 1938, ενώ το 1970, ο Ed Ruscha έστρωσε τους τοίχους του περιπτέρου των ΗΠΑ στην Μπιενάλε της Βενετίας με σοκολάτα. Όμως, ο τρόπος με τον οποίο στην έκθεση του Mauritshuis τα εκθέματα συσχετίζονται με τις μυρωδιές που απεικονίζουν, είναι πρωτοποριακός. Αναδημιουργώντας τις μυρωδιές των καναλιών του 17ου αιώνα, για παράδειγμα, το μουσείο μας φέρνει ένα βήμα πιο κοντά στην πραγματικότητα την οποία τα έργα εκπροσωπεύουν. Δεν είναι τόσο το ότι μυρίζοντας π.χ. τα σεντόνια στον πίνακα του Pieter de Hooch θα αλλάξει συνολικά και δια παντός η εμπειρία που αποκομίζουμε παρατηρώντας τον πίνακα. Είναι το ότι η έκθεση ανοίγει κατά κάποιον τρόπο μια πύλη (ένα portal, για να δανειστώ έναν όρο της επιστημονικής φαντασίας) που μας επιτρέπει να τρυπώσουμε εντός του και να βιώσουμε ακόμα πιο έντονα το πώς ήταν οι ζωές των ανθρώπων σε αυτή τη μικρή ‘φέτα’ του χωροχρόνου.
Η ιδέα, λοιπόν, του συσχετισμού των οσμών με έργα τέχνης, είναι κάτι που κι εγώ η ίδια έχω σκεφτεί άπειρες φορές πως θα έπρεπε να αποτελεί μέρος της συνολικής εμπειρίας μιας έκθεσης εικαστικών τεχνών, αλλά και άλλων μορφών τέχνης, όπως ο κινηματογράφος και το θέατρο. Όλες οι μυρωδιές είναι σημαντικές για τη διαδικασία της διήγησης, βεβαίως, αλλά ως chef, foodie και φωτογράφος φαγητού, προφανώς, ό,τι έχει να κάνει με το φαγητό με συναρπάζει ακόμα περισσότερο. Όσον αφορά τις εικαστικές τέχνες, πάντοτε με έλκυαν τα έργα που αναπαριστούν φαγητό. Ειδικά δε, όταν μιλάμε για πίνακες των Ολλανδών ζωγράφων του 170ου αιώνα, που έχουν δώσει τόσο μεγάλη βαρύτητα στην αναπαράσταση των τροφίμων στις εντυπωσιακές νεκρές φύσεις τους, είναι φορές που αντικρύζοντάς τους, νιώθεις πως σχεδόν μπορείς να αγγίξεις και να μυρίσεις το φαγητό που βλέπεις μπροστά σου.
Και αν μπορούσες;
Δεν θα ήταν φανταστικά να γινόταν αυτό κομμάτι της καθημερινότητάς μας και οι μυρωδιές να συνοδεύουν κάθε έργο τέχνης, κάθε ταινία, κάθε θεατρική παράσταση που παρακολουθούμε ή ακόμα και κάθε βιβλίο που διαβάζουμε; Πόσες και πόσες φορές δεν έχετε δει μια σκηνή με φαγητό σε ταινία και σας τρέχουν τα σάλια; Σκεφτείτε να μπορούσε να προστεθεί σε αυτό και η αισθητηριακή εμπειρία της οσμής! Πόσο περισσότερο θα ενίσχυε τη συνολική εμπειρία;
Αν μπορούσα, λοιπόν, να μυρίσω έναν πίνακα, ποιος θα ήταν αυτός και γιατί;
Το έχω σκεφτεί ουκ ολίγες φορές. Φυσικά είναι παντελώς αδύνατο να διαλέξω μόνο έναν. Θα ξεχωρίσω μερικούς που αγαπώ και μου δημιουργούν έντονα συναισθήματα όποτε τους βλέπω ή τους ανακαλώ στη μνήμη μου. Ένας από αυτούς είναι ο “Mangiafagioli” του Annibale Carracci (1580-1590). Βεβαίως, δεν μιλάμε μόνο για τις μυρωδιές του φαγητού, αλλά και των υπόλοιπων αντικειμένων του πίνακα, αλλά και της περιρρέουσας ατμόσφαιρας. Πώς να μυρίζει άραγε μια τρατορία στην Μπολόνια του 16ου αιώνα; Η μυρωδιά των ανθρώπων που τρώνε έπειτα από μια μέρα σκληρής δουλειάς στο χωράφι. Ο ιδρώτας. Η σούπα από λευκά φασόλια. Το φρεσκοψημένο χωριάτικο ψωμί πάνω στο τραπέζι. Τα κρεμμυδάκια. Η καράφα με το κόκκινο κρασί. Το καθαρό λινό τραπεζομάντηλο. Και πάει λέγοντας.
Οι τάρτες μήλου του Claude Monet (1882). Τα καρπούζια στο “Viva la vida” της Frida Kahlo (1954). Τα ροδάκινα που τόσες φορές έχει απεικονίσει αισθαντικά η Georgia O’Keeffe ή ο “δικός μας” Ζαχαροπλάστης, του Νικόλαου Γύζη (1898).
Όλα τους είναι έργα τόσο δυνατά, που σε κάνουν να νιώθεις πως είσαι εκεί, μπροστά στο θέμα τους, και μπορείς να το αγγίξεις, να το μυρίσεις, να το γευτείς, κι αυτό μου φαίνεται συναρπαστικό.
Αυτή τη στιγμή μπορείτε να απολαύσετε την έκθεση του Mauritshuis σε μια ψηφιακή παρουσίαση αγοράζοντας το εισιτήριό σας online. Αλλά πέρα από αυτό διατίθεται επίσης στο διαδικτυακό πωλητήριο προς παραγγελία ένα κουτί με τέσσερις μυρωδιές σε μπουκαλάκια, συνοδευτικές της έκθεσης: η οσμή των καναλιών, η φρεσκοπλυμένη μπουγάδα, η μυρωδιά ενός μπακάλικου και ένα αρωματικό χώρου του 17ου αιώνα είναι οι μυρωδιές που επιλέχθηκαν και μπορείτε να παραγγείλετε κι εσείς στο σπίτι σας. Δεν θα ήταν απίστευτο να καθιερωθεί μια μέρα αυτή η μέθοδος και να επεκταθεί σε όλες τις εκθέσεις, και -γιατί όχι;- σε όλες τις αναπαραστατικές τέχνες;
Αν, λοιπόν, σας έλεγαν ότι μπορείτε τώρα, αυτή τη στιγμή, να αγοράσετε ένα φιαλίδιο που να περικλείει όλες τις μυρωδιές ενός πίνακα που αγαπάτε, ποιο έργο θα διαλέγατε; Ποιον πίνακα θα θέλατε να μπορείτε να μυρίσετε;
*Η έκθεση Fleeting – Scents in Colour έχει διάρκεια ως τις 29 Αυγούστου 2021.
Υ.Γ. Δείτε ακόμα:
Works of art you can smell
Recently, with the occasion of our strawberry and chamomile bundt cake, I talked to you about one of my favourite paintings, Adriaen Coorte’s Still Life with Wild Strawberries (1705). This tiny masterpiece is located in the Mauritshuis Museum of the Hague, a truly special art gallery that hosts a unique collection of art. It holds particular interest for us hardcore foodies, since it hosts a lot of A-class Still Lifes of the Dutch Golden Age that depict food. In my trip there, in 2017, I saw an exhibition entitled Slow Food, dedicated to the art of depicting food. I’m sure you know what I’m talking about: lavishly set tables. Huge blocks of cheese. Loafs of bread. Ripe grapes. Opened oysters next to half-peeled lemons. And so on and so forth.
In the same museum, an innovative exhibition was just inaugurated: one when you can not only see the exhibits, but also smell them!
The exhibition, titled Fleeting – Scents in Colour, in combination with works of art, includes real smells, which get released into the air by automatic machines. The visitor pushes a pedal placed in front of every painting and smells characteristic odours that transfer them to 17th century Holland: clean sheets, the spices of a grocery shop, the bleaching fields and - perhaps the most intriguing of all, the raunchy smell of the canals. It’s an extensive presentation of smells in the art of the 17th century, but also the role that smells play in the narrative process of storytelling and our sensory perception in general. The exhibition hosts around 50 paintings, drawings, prints and objects, through which the visitors can learn about smell, health and hygiene in the 17th century.
The visitor can stand in front of paintings like the one by Jan Van der Heyden in the picture below and literally smell the Amsterdam canals. Spices like pepper and cinnamon are associated with The Grocer’s Shop by Willem van Mieris. And for me, the most interesting exhibit is Abraham Mignon’s painting of 1670, titled Still Life with Flowers and Fruit (cover of the article). The olfactory suggestion here is so strong, that it’s almost obvious that the artist wanted the viewer to be able to smell the painting. Mignon combined here a voluptuous bunch of flowers with overripe apricots, which have attracted a number of insects as well as mice. The most eye-catching element of the work, though, is probably the melon that has been cut open in the right bottom corner, seducing us with its sweet aroma.
But why am I telling you all of this?
Because the sense of smell is extremely important: for our survival, for our social life, for our personal enjoyment. During the pandemic, we’ve been hearing that one of the potential symptoms of the disease is the loss of smell and taste. In fact, for some of the patients these lasted for months after they were cured, whereas for others, unfortunately they still haven’t been restored. As a chef and a foodie, the idea that I might lose my sense of smell fills me with terror. It would be catastrophic for my work, but also it would irreparably damage my sense of self. The most important and perhaps most complex function of smelling is the way our brain is made so that it associates smells with memories and all the feelings that accompany those. Just think about some classic literary references that relate memory and smell: Marcel Proust’s famous madeleines and Nikos Kazantzakis’s mother’s mimosa tree come to mind straight away.
The exhibition at the Mauritshuis is not the first time where smells accompany an art exhibition. Marcel Duchamp used the smell of fresh coffee as a universal wake-up call in the International Surrealism Exhibition of 1938, and in 1970, Ed Ruscha famously paved the walls of the US pavillon in Venice with chocolate. However, the way in which the exhibits are directly associated here with the smells they depict, is totally innovative. By recreating the stench of the 17th century canals, the museum brings us one step closer to the reality that these paintings represent. It’s not so much that smelling the sheets in de Hooch’s painting enhances the experience of observing it. It’s the fact that this exhibition sort of opens up a portal that lets us experience even more intensely what people’s lives where like in this tiny slice of space and time.
The idea, then, of associating smells with works of art is something I’ve often pondered on. In fact, not just painting, but other forms of art too, like cinema or theater. All smells are important for the narrative process, but obviously, as a chef, foodie and food photographer, anything that has to do with food excites me even more. As far as visual arts are concerned, I have always been attracted to paintings that depict food. Especially when it’s paintings of the Dutch Golden Age, because the painters then used to assign such an important role to the detailed representation of food in their elaborate Still Lifes. There are times when you look at them and you think that you can almost touch, smell and taste the food you see in front of you.
Well, what if you could?
Wouldn’t it be amazing if this became part of our every day reality? If smells could accompany every work of art, every film, every theatrical play, dance show or even every book we read? How many times have you watched a food scene in a movie and have drooled over it? Imagine if you could add to that the sensory experience of smells! How much more would that intensify the overall experience?
If I could smell a painting, what would that be?
I’ve thought about this many times. Of course it’s completely impossible to choose just one. I will mention a few that I love and that always invoke intense feelings, whenever I see or recall them. One of them is “Mangiafagioli” by Annibale Carracci (1580-1590). Of course, we’re not just talking about the smell of food, but all the objects in the painting as well as the prevailing atmosphere. What does a trattoria in 16th c. Bologna smell like? The smell of a man after a hard day’s work in the field. Sweat. White bean soup. Freshly baked bread. Spring onions, freshly cut. A jug full of red wine. A clean tablecloth. And so on and so forth.
Accordingly, Claude Monet’s Fruit tarts (1882), Frida Kahlo’s juicy, red, ripe watermelons in Viva la Vida (1954), Georgia O’ Keeffe’s numerous painting of peaches, as well as ‘our own’ Pastry Chef by Nikolaos Gyzis (1898).
All of these works of art are so powerful they make you feel you’re right there and then, facing their subject, smelling, it, tasting, it, touching it. And that, to me is totally and utterly fascinating.
Right now you can enjoy the exhibition at the Mauritshuis through a digital presentation by buying your ticket online. But interestingly, apart from that, you can also order a box with four smells from the exhibition, enclosed in tiny bottles. The canals, the bleaching fields, the grocer’s shop and a pomander are the smells that were chosen, which you can order and have sent to your house. How amazing would it be to establish this method and one day have it expanded to all sorts of exhibition as well as all the visual arts.
So, let’s play a little game. Close your eyes. Let’s say that someone told you that right now, at this very moment, you could buy a bottle that encloses all the smells of a painting you love. What would it be? Which painting would you like to be able to smell?
*The exhibition Fleeting – Scents in Colour lasts until the 29th of August 2021.
P.S. Check out these articles:
